Επιτρέψτε μου να μοιραστώ μαζί σας κάποιες σκέψεις γύρω από το ερώτημα αν το διατηρητέο ‘ιστορικό μνημείο’ Καλαμωτή, είναι μεσαιωνικό ή αναγεννησιακό. Εννοείται ότι για να απαντηθεί πρέπει να χρησιμοποιηθούν στοιχεία που δεν επιδέχονται αμφισβήτησης. Ευχαρίστως στη συνέχεια θα μελετήσω με προσοχή τις δικές σας παρατηρήσεις. Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες. Ας κρατήσουμε την ουσία και ας παρακάμψουμε τις εξαιρέσεις, που στην ιστορία είναι πολλές.
Ποια είναι η ταυτότητα του μεσαίωνα και ποια της αναγέννησης; Πώς προβάλλονται στον χώρο της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής οι ταυτότητες αυτών των δύο ιστορικών περιόδων; Προφανώς δεν είναι προϊόντα της αγοράς με συγκεκριμένες ημερομηνίες παραγωγής και λήξης. Συνηθίζουμε να τα επισκεπτόμαστε και να συζητάμε για τα έργα που τους αντιστοιχούν τους όμως πάνω απ’ όλα πρόκειται για ιδεολογίες που προηγούνται κατά πολύ έργων και τεχνών. Δεδομένου ότι το θέμα μας είναι ένα χωριό, παρακάτω θα παρθούν παραδείγματα από την πολεοδομία, η οποία σημειωτέον έχει πολύ μεγαλύτερη διάρκεια στον χρόνο από την αρχιτεκτονική. Πάντως σε κάθε μορφή τέχνης, σε πολεοδομία και αρχιτεκτονική η σφραγίδα της εποχής είναι ίδια.
Ένα κτίριο (όχι τόσο οι εκκλησίες όσο σχεδόν όλα τα υπόλοιπα) υφίσταται συνεχείς αλλαγές, μετά από γάμους, θανάτους, νέες ανάγκες). Αντίθετα οι χαράξεις δρόμων, οι πλατείες κ.λπ. παραμένουν σταθερές επί αιώνες διότι νέες χαράξεις θα σήμαιναν μετατόπιση κτιρίων που είναι αδύνατη. Για παράδειγμα ο κεντρικός πύργος της Καλαμωτής, ο οποίος αποτελούσε κεντρικό στοιχείο αρχιτεκτονικής, ισοπεδώθηκε για να κτιστούν κατοικίες και μαγαζιά. Έτσι όχι μόνο αποκτήθηκε χώρος αλλά απηλλάγη το χωριό από ένα ισχυρό σύμβολο εξουσίας του ξένου κατακτητή. Αντίθετα, ο περιμετρικός στον πύργο φαρδύς δρόμος δεν άλλαξε, όπως δεν άλλαξαν και τα γύρω πολύ μικρότερα στενάκια. Πράγματι, σε αυτά έγινε μόνο μια μικρή, αλλά ουσιαστική αλλαγή. Ενώ, με εξαίρεση αυτά που οδηγούσαν στην άνω και κάτω πόρτα, όλα τα υπόλοιπα ήταν αδιέξοδα διότι προσέκρουαν στο περιμετρικό τείχος. Όταν το τελευταίο, για την άμυνα του χωριού κατέστη περιττό, τότε μετατράπηκαν σε διαμπερείς δρόμους και για τα σπίτια διανοίχτηκαν στο τείχος πόρτες και παράθυρα. Χάρις στο ρυμοτομικό λοιπόν καταλαβαίνουμε το πώς ήταν η πολεοδομική δομή του χωριού.
Αντίθετα, τα σπίτια, λόγω των συνεχών αλλαγών και των σεισμών, δεν μας βοηθούν να κατανοήσουμε με σαφήνεια το ποια ήταν η ταυτότητα του χωριού στο πέρασμα του χρόνου. Ίσως οι πολύ ειδικοί κάτι καταφέρνουν, ωστόσο οι πολλές ασυνέχειες σίγουρα οδηγούν σε μια περίπλοκη χρονολογικά εικόνα. Οι διάφορες εποχές συνυπάρχουν. Μπορεί να είναι πολύ παλιά, ενώ τα γειτονικά τους πολύ νεότερα, ακόμη και σημερινά. Με την κήρυξη διατηρητέας της Καλαμωτής περιορίστηκε αυτή η συνεχής απώλεια στοιχείων και κάποιες φορές η παλιά μορφολογία αναβιώνει. Ακόμη και στο ίδιο το κτίριο διαπιστώνονται επίσης μεγάλες ασυνέχειες είτε στην κάτοψη είτε στην όψη. Λεπτομέρειες που επέζησαν αιώνων βρίσκονται έτσι δίπλα σε μοντέρνες παρεμβάσεις. Σε πόρτες και παράθυρα ιστορικών κτιρίων δεν είναι σπάνιο να καμαρώνουν αλουμίνια.
Στους δρόμους τέτοιες περιπλοκές δεν είναι συχνές. Οι οικοδομικές, που ταυτίζονται με τις ρυμοτομικές γραμμές, είναι κατά κανόνα άκαμπτες. Ας σταθούμε λοιπόν στην πολεοδομία. Αυτή χάραξε τα όρια του χωριού, την κλίμακά του, το ρυμοτομικό δίκτυο, τα πλάτη των δρόμων, τη θέση και το μέγεθος του πύργου, το βάθος των οικοπέδων. Αυτή όρισε για πάντα τη δομή και την πολεοδομική μορφή του χωριού.
Τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής πόλης
Εδώ η ιστορία κάνει τα πράγματα αρκετά σύνθετα. Ας πάμε λίγο πιο πίσω. Η πόλη στην αρχαιότητα, ελληνική και ρωμαϊκή, έχει πολλά κοινά με τη μεσαιωνική. Το πιο βασικό είναι ότι κατά κανόνα δεν σχεδιάστηκε. Προέκυψε μέσα στους αιώνες και είναι έργο των κατοίκων της. Με εξαίρεση τις αποικίες. Αυτές σχεδιάστηκαν, γιατί προσδοκούσαν οι μητέρες-πόλεις να αποτελέσουν αφετηρίες και εργαλεία για επεκτάσεις και κατακτήσεις. Στις αποικίες, οι ευθείες χαράξεις των δρόμων κατευθύνονταν προς το άπειρο.
Το παράδειγμα της αρχαίας Αθήνας είναι χαρακτηριστικό. Δρομάκια περίπλοκα, χωρίς ευθείες. Η επαφή των σπιτιών με το έδαφος ήταν ακανόνιστη. Δεν προέκυπταν λοιπόν ‘κανονικοί’ δρόμοι, εξάλλου δεν ήταν αυτή η επιδίωξη αφού τα κάρα χωρούσαν και δεν ήταν πολλά. Σχηματίζονταν μόνο συμπλέγματα από καμπύλα σοκάκια. Αρκούσε που εξασφάλιζαν την επικοινωνία. Ωστόσο ο αρχαίος Πειραιάς, σχεδιάστηκε από τη μητέρα-πόλη, την Αθήνα, αρκετά αργότερα, με αυστηρά ευθείες γραμμές, όπως και οι αποικίες. Ήταν ένα ‘βιομηχανικό λιμάνι’ και έπρεπε να λειτουργεί αποτελεσματικά. Το Ιπποδάμειο σύστημα του Πειραιά με παράλληλους και κάθετους μεταξύ τους δρόμους, σαν σκακιέρα, μπορούσε έτσι να είναι παραγωγικό. Ήταν εύκολο να χαραχτεί και λειτουργούσε αποτελεσματικά (η καμπύλη γραμμή δεν σχεδιάζεται, δεν χαράσσεται, είναι απρόβλεπτη, απλώς προκύπτει από τις πρωτοβουλίες τον κατοίκων, όταν χωρίς τοπογράφο, βάζουν το ένα σπίτι δίπλα στο άλλο). Δεν εκπλήσσει που επέλεξαν και οι ρωμαίοι το επιτυχημένο Ιπποδάμειο σύστημα και για τις δικές τους αποικίες.
Αναπτύσσονταν λοιπόν στην αρχαιότητα ταυτόχρονα σχεδιασμένες και μη σχεδιασμένες πόλεις. Ο σχεδιασμός ως προϊόν ορθολογικής σκέψης, μπορούσε να εφαρμοστεί και είχε νόημα όταν μια πόλη ξεκινούσε από το μηδέν. Έτσι συνέβη στα παραδείγματα του Πειραιά και των αποικιών. Όμως σε υφιστάμενη πόλη μόνο αν η εξουσία είχε δύναμη και κύρος μπορούσε να αλλάζει ριζικά την υφιστάμενη κατάσταση με γεωμετρικό σχεδιασμό. Αλλιώτικα αρκείτο αναγκαστικά σε μικρές προσθήκες και λεπτομέρειες. Οι μεγάλες διανοίξεις οδοποιίας του Haussmann στο μεσαιωνικής καταγωγής Παρίσι αποτελούν ένα τέτοιο παράδειγμα μεγάλων μετασχηματισμών. Το αυταρχικό καθεστώς του Ναπολέοντα του ΙΙΙ χάρις σε αυτά τα έργα επιθυμούσε να στέλνει εύκολα τα σώματα καταστολής στις προηγουμένως απρόσιτες γειτονιές, και το έκανε. Σήμερα, όσοι υποστηρίζουν την απρόσκοπτη χρήση του αυτοκινήτου τον ευγνωμονούν. Πολύ μικρότερης κλίμακας διανοίξεις αρτηριών έγιναν στη μεσαιωνική Ρώμη για τη σύνδεση μεταξύ τους εκκλησιών και να γίνει πιο έντονα αισθητό το χριστιανικό δίκτυο.
Στον αρχαίο κόσμο ο ορθολογισμός ήταν λοιπόν παρών. Εκφραζόταν με γεωμετρικές χαράξεις, όπως το Ιπποδάμειο. Όμως, σε μια πόλη με ιστορία είναι πολύ δύσκολο τα μεσαιωνικά συμπλέγματα να υποτάσσονται στη γεωμετρία. Η αυλή του Όθωνα εις μάτην το επεχείρησε στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας.
Μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού και την επιβολή του επί του αρχαίου κόσμου, δια του ροπάλου της ιεράς εξέτασης, μυστικισμού και θεοκρατίας, η ορθολογική σκέψη, οι επιστήμες και η έρευνα καταδιώκονται. Η ευθεία γραμμή και οι συμμετρίες σχεδόν εξαφανίζονται, από τον φόβο ότι θα σήμαινε ότι ανταγωνίζονταν τον Θεό. Τα χαρακτηριστικά του μεσαίωνα είναι ταπεινοφροσύνη, σεμνότητα, λιτότητα. Δεν επιτρέπονταν σχεδιασμοί, ούτε έργα και εκδηλώσεις ανθρώπινης ευφυίας. Για όλα αποφάσιζε ο Θεός. Τα οποιαδήποτε προβλήματα αντιμετωπίζονταν διαμέσου της εκκλησίας. Τα μεγάλα έργα δεν είχαν θέση στον μεσαίωνα. Σε αυτήν τη μακραίωνη περίοδο οι πόλεις ήταν μικρές και στάσιμες, δεν σχεδιάζονταν, δεν υπήρχαν κανόνες, αφέθηκαν στη τύχη τους,.
Τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής πόλης
Ήταν φυσικό κάποια στιγμή να γίνει η έκρηξη. Αυτή είναι η Αναγέννηση. Το λέει και η λέξη. Αναγεννάται κάτι που ήδη υπήρξε. Και αυτό ήταν πάνω από όλα ο ορθολογισμός της αρχαιότητας, στις επιστήμες, στην τέχνη, στον ανθρωπισμό. Αφορά τη δύση. Στρέφεται προς την αρχαιότητα και παίρνει μαθήματα και ιδέες. Φυσικά δεν υπάρχει συγκεκριμένη ημερομηνία έναρξης. Τα πρώτα βήματα έγιναν μάλλον στην Ιταλία τον 14ο αι. αλλά ίσως υπόγειες και ανομολόγητες επιθυμίες χειραφέτησης από την εξουσία του Πάπα βασάνιζαν πολλούς, από πολύ πιο πριν. Κάποιες χώρες καθυστέρησαν πολύ. Σε άλλες χώρες αναγέννηση δεν υπήρξε ποτέ, όπως στην Ελλάδα. Σε μια περίοδο όπου το Βυζάντιο κατέρρεε δεν υπήρχαν περιθώρια για δεύτερες σκέψεις.
Η Καλαμωτή αποτελεί εξαίρεση. Ίσως επειδή δεν ήταν ελληνική. Ως προς την πολεοδομία το χωριό σχεδιάστηκε από τους Γενοβέζους που επανέφεραν και δοκίμασαν το Ιπποδάμειο μετά από αιώνες. Ως προς την αρχιτεκτονική έφεραν πολλά μαζί τους οι Γενοβέζοι μάστορες. Σύμφωνα με την Άννα Μισαηλίδου, στο εξαιρετικά πλούσιο σε στοιχεία και πάρα πολύ ενδιαφέρον πόνημά της για την Καλαμωτή (Χίος 2017), τα Μαστιχοχώρια χτίστηκαν μεταξύ 1346 και 1364 από τους Γενουάτες (η κυριαρχία τους κράτησε από το 1346 μέχρι το 1566, κάτι παραπάνω από δυο αιώνες). Σε όλα τα χωριά σημαντική ήταν η συμβολή στη θωράκισή τους με τείχος και στη γενικότερη προστασία τους από τη φρουρά της, της «Μαόνας», της εταιρείας που οργάνωνε την καλλιέργεια και εκμετάλλευση της μαστίχας. Η Μαόνα μαζί με την τάξη των αστών (burghesi), συγκροτούσαν την άρχουσα τάξη. Κατά τη συγγραφέα, μάλλον η έδρα της φρουράς των Μαστιχοχωρίων ήταν ο Πύργος της Καλαμωτής. Σε αυτόν, και όχι μόνο, εγκαταστάθηκαν επίσης αξιωματούχοι και επιφανείς βυζαντινές οικογένειες.
Η ιδιαίτερη θέση του χωριού στη διοικητική οργάνωση της Χίου κατά την περίοδο της Γενουατοκρατίας (Μισαηλίδου 2017) ίσως εξηγεί το γιατί η Καλαμωτή αντιμετωπίστηκε τόσο ξεχωριστά σε σχέση με τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια (εκτός από αυτά πόσα ακόμη και μάλιστα οχυρωμένα, υπήρχαν άραγε τότε στο νησί; Μάλλον ελάχιστα).
Στα περισσότερα Μαστιχοχώρια υπήρχαν ήδη κάποιοι οικιστικοί πυρήνες. Πάντως σε όλα μεταφέρθηκαν χωρικοί που ήταν διάσπαρτοι στη γύρω περιοχή. Δεν μπορεί να συμμετείχαν παρά μόνο σε δεύτερους ρόλους, διότι στα χωράφια δεν ήταν το αντικείμενό τους ούτε ο πολεοδομικός σχεδιασμός ούτε η αρχιτεκτονική. Οι όποιοι οικιστικοί πυρήνες πριν από τους Γενουάτες ήταν μεσαιωνικής λογικής. Δεν γνώριζαν τις ευθείες γραμμές. Υπήρξαν κάποιοι και στην Καλαμωτή αλλά η επιφάνεια που κάλυπταν ήταν μάλλον αμελητέα. Η πιο σημαντική διαφορά μεταξύ Καλαμωτής και των άλλων μαστιχοχωριών είναι ότι στην πρώτη έγινε πολεοδομικός σχεδιασμός. Η περίοδος μεταξύ 1346 και 1364, όπου χτίστηκαν τα Μαστιχοχώρια, εντάσσεται στην ευρύτερη κατά την οποία διαμορφώνεται η ιδεολογία της αναγέννησης στη δύση. Απόπειρα Αναγέννησης έκαναν οι Γενουάτες και στην Καλαμωτή. Το ότι αποφασίστηκε να γίνει πολεοδομικός σχεδιασμός στο χωριό όπου εγκαταστάθηκαν Γενουατική διοίκηση και φρουρά, αυτό αποτελεί ένα πρώτο αναγεννησιακό βήμα, διότι κατά τον μεσαίωνα ο πολεοδομικός σχεδιασμός ήταν εξαιρετικά σπάνιος. Το δεύτερο βήμα, απόλυτα συνδεδεμένο με τον αναγεννησιακό σχεδιασμό, είναι ότι επιχειρήθηκε να εφαρμοστεί στο χωριό ένα αυστηρά γεωμετρικό για την εποχή Ιπποδάμειο σχέδιο. Επεδίωξαν να χαράξουν δρόμους ευθείς και περίπου το πέτυχαν. Το τρίτο βήμα αναγεννησιακού ορθολογισμού είναι ότι το Ιπποδάμειο σχέδιο αναπτύχθηκε βάσει ενός σχεδίου αποχέτευσης, του δικτύου στενάδων που οδηγούσαν τα λύματα στον ποταμό Κατράρη. Με το σχέδιο αντιμετωπίστηκε μια καθόλου θρησκευτική αλλά ιδιαίτερα πρακτική ανάγκη. Η σειρά του όλου έργου κατασκευής του χωριού ήταν η εξής:
Στην Κρήτη τα Χανιά, το Ρέθυμνο και ο Χάνδακας (Ηράκλειο) χρονικά προηγήθηκαν της Καλαμωτής. Η καθυστέρηση της τελευταίας της επέτρεψε να αγγίξει της Αναγέννηση. Πράγματι, ο σχεδιασμός των παραπάνω πόλεων, για διάφορους λόγους, δεν χαρακτηρίζεται από την αυστηρή γεωμετρία του σχεδίου της Καλαμωτής. Το μόνο στοιχείο των σχεδίων τους που έβαζε μια κάποια τάξη στη μορφή των τριών πόλεων ήταν τα τείχη, όμως το μορφολογικό τους αποτέλεσμα ήταν περιορισμένο, με εξαίρεση σήμερα το Ηράκλειο, διότι επιβιώνει εκεί το αναγεννησιακό τείχος, που έπεται του αρχικού.
Συμπέρασμα
Είναι κατανοητό, ότι η παρουσίαση της Καλαμωτής ως μεσαιωνικής ταυτίζεται με τη θεώρηση ότι την έχτισαν οι κάτοικοί της. Δεν έγινε έτσι. Τη σχεδίασαν πολεοδομικά οι Γενουάτες και για την αρχιτεκτονική της έφεραν μαστόρους από τη Γένοβα, και από αλλού. Πώς εξηγείται ότι η Καλαμωτή δεν είναι ούτε Πατρικά, ούτε Πυργί, ούτε Ολύμποι ή Μεστά ούτε οποιοδήποτε άλλο χωριό; Αυτά τα μεσαιωνικά χωριά όντως τα έφτιαξαν οι κάτοικοί τους, χωρίς στενάδες ή άλλες ευθυγραμμίες, χωρίς σχέδιο. Μεταφέρθηκαν υποχρεωτικά από τη γύρω ύπαιθρο, για να είναι όλοι πιο ασφαλείς, τόσο οι κάτοικοι όσο και οι Γενουάτες (οι τελευταίοι υπολόγιζαν τόσο σε εσωτερικό όσο και σε εξωτερικό εχθρό). Στο σχέδιο της Καλαμωτής κυριαρχούν οι ευθείες γραμμές και γενικά η γεωμετρία. Πρόκειται για εγκεφαλικό δημιούργημα του πολεοδόμου, ανήκει λοιπόν στον αναγεννησιακό ορθολογισμό.
Πρέπει ωστόσο να υπογραμμιστεί ότι ο αναγεννησιακός ορθολογισμός δεν είναι άσχετος με την Ελλάδα. Αντίθετα, πάρθηκε από την Ελλάδα. Η ελληνική αρχαιότητα ενέπνευσε τη δύση στην αντίδρασή της απέναντι στη μηδενιστική για τον κόσμο μας μεταφυσική και στη θεοκρατία. Αυτές κράτησαν τη δύση στο σχεδόν απόλυτο τίποτα, στον μεσαίωνα. Οι δυτικοί επισκέφτηκαν συστηματικά της Ελλάδα, μελέτησαν επιστημονικές κατακτήσεις, κείμενα και έργα και άνοιξαν τους δρόμους που γνωρίζουμε σήμερα για την ποιότητα ζωής και τον ανθρωπισμό. Η αρχιτεκτονική, με τα αετώματα, τις συμμετρίες, τους δωρικούς, ιωνικούς και κορινθιακούς κίονες, επαναλαμβανόμενη επί πολλούς αιώνες μετά την αναγέννηση, σε όλη τη δύση αντανακλά την έντονη παρουσία του ελληνικού ορθολογισμού σε Ευρώπη και Αμερική, όπου παρέμεινε ζωντανός μέχρι και τον μοντερνισμό. Τον νεοκλασικισμό στην Ελλάδα, που τον διέκοψαν η πολυκατοικία και το αυτοκίνητο, επίσης ας μην τον υποτιμάμε.
Αυτή είναι η ιστορία. Θα πρέπει εμείς εδώ στην Καλαμωτή να είμαστε περήφανοι που το χωριό, ίσως μόνο αυτό στην Ελλάδα, δείχνει με τη Γενουατική του κληρονομιά και το αναγεννησιακό πολεοδομικό του σχέδιο, αλλά όχι και με την αρχιτεκτονική του, αφού σχεδόν τη χάσαμε με τις συμπεριφορές μας, ότι καταλαμβάνει μια θέση, που αλλού θα την είχαν κάνει σημαία τους.
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο.
facebook
youtube
instagram
X
